Հայասպանություն

Ցեղասպանություն (գենոցիդ) – ռասայական, ազգային, կրոնական հատկանիշներով բնակչության առանձին խմբերի  բնաջնջում: Եղել են դեպքեր, երբ ցեղասպանություն կատարվել է կոնկրետ ժողովրդի նկատմամբ: Վերջինիս դրսևորումներից է թուրքերի կողմից իրականցված հայասպանությունը (արմենոցիդ), որը կատարվել  է  Արևմտյան Հայաստանի և Թուրքիայի բազմաթիվ վայրերում հայ բնակչության նկատմամբ:

"Հայասպանություն"  տերմինն առաջինն անգամ գիտական շրջանառության մեջ է դրվել 1967-ի հունիսին` Փարիզում կայացած ոճրի կանխարգելման միջազգային 2-րդ  համագումարում, ուր քննվեց նաև հայկական Մեծ Եղեռնը և լիբարանցի իրավագետ Մետր Մուաս Պրենսը համագումարին ներկայացրած զեկուցագրում հայերի  կոտորածը կոչեց հայասպանություն և այն որակեց որպես "Ցեղասպանությունների հայր":


Հայերի հանդեպ այդ ոճիրը տեղի է  ուեցել I  համաշարհային պատերազմի ժամանակ (1914-1918թթ): Կազմակերպվել է թուրք կառավարողների կողմից`  կայզերական Գերմանիայի աջակցությամբ: Մինչ Մեծ Եղեռնը այդ ողջ ընթացքում իրականցրել էին բազմաթիվ սպանություններ և հարձկումներ: Հիշենք  1909-ին 3000 հայերի  սպանությոնը Ադանայում  և նրա շրջակայքում: Դա Մեծ Եղեռնի սկիզբն էր միայն, նրանք հետագայում ծրագրեցին  բնաջնջել ամբողջ հայությանը: Երբ սկսվեց I համաշարհային  պատերազմը երիտթուրքերը  դրությունը համարեցին բարենպաստ իրականցնելու ծրագրվածը: 1915-ի սկզբին երիտթուրքերի պարագլուխները գումարեցին գաղտնի խորհրդակցություն, որտեղ քննարկեցին հայերի ոչնչացման հարցը: Ղեկավարն էր Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթ Փաշան: Ապրիլի 15-ին Թալեաթի, Էնվեր Փաշայի և Նազմի ստորագրությամբ տեղական իշխանություններին է ուղարկվում հայերի համատարած բռնագաղթի ու ջարդերի կազմակերպման  հրաման, որտեղ ասվում է, որ ապրիլի 24-ի  արևածագից պետք է սկսվի հայասպանության ծրագիրը: Ու այդպես էլ եղավ:
Գազանաբար հոշոտվեց 60.000 հայ զինվորական նրանց զուգահեռ գլխատեցին մտավորականությանը: 1915-ի  ապրիլի 24-ին կենտրոնական բանտ բերեցին հայ մտավորականների առաջին խումբը:  Սպանությունները կատարվում էին դաժանությամբ: Նրանք հաշվի չէին առնում  ո՜չ սեռ, ո՜չ տարիք , եթե հայ ես ապա նրանց անմարդկային ծրագրի զոհն ես դառնալու: Միգուցե ձախողվեր այդ ծրագիրը, եթե դաշնակցական գործիչներ Ռուբեն Փաշան ու ՙԿոմսը՚ (Վահան Փափազյան) արձագանք էին 1914-ի նոյեմբերի ահազանգերին` մասնակի կոտորածների վերաբերյալ: Սակայն նրանք պասիվ դիրք գրավեցին և թուրքերն էլ օգնելով  բարենպաստ պայմաններից սկսեցին զանգվածային ջարդերը:

Հայերը պատրաստ չէին ինքնապաշտպանության, բայց նրանց մարտունակ ոգին ստիպեց որոշ վայրերում իրականացնել ինքնապաշտպանական մարտեր: Հիշենք` Վանի ինքնապաշտպանություը (1915թ ապրիլի 7-ից մայիսի 6), Մուշի գոյամարտը, Սասունի ինքնապաշտպանությունը, Շապին Գարահիսարի հերոսամարտը, Մուսա լեռան հերոսամարտը` Ավեդիայի վեց գյուղերի հայերը բարձրացան Մուսա լեռն ու 40 օր անընդհատ  հարվածներ հասցրեին թուրքերին, (հերոսամարտը հիանալի կերպով է ներկայացնում Ֆրանց Վերֆելն իր` ՙՄուսա լեռան քառասուն օրը՚ հռչակավոր վեպում), Ուրֆայի հերոսամարտը, երբ ոտքի ելավ քաղաքի հայ բնակչությունը ՙՄահ կամ ազատություն՚ նշանաբանով:Ընդհանուր առմամաբ բնաջնջվեց 1.5 մլն հայ, ոչնչացվեց 125 հայաբնակ գյուղ:
Մեծ Եղեռնը մինչ այսօր մնաց չդատապարտված օրենքով, ոչ մեկը պատասխան չտվեց անմեղ զոհերի արյան համար, որը թափվեց հանուն ինչ-որ գաղափարների:
Սակայն հայ ժողովրդի պայքարը հանուն ազգային անկախության տվեց իր արդյունքը: Նրանք հասան Հայաստանը ազատ, անկախ տեսնելու բաղձալի երազանքին, պահպանեցին լեռնաշխահը, որը կրում է Հայաստան պատմանական անունը և վաղուց ի վեր համարվում աշխարհի հանգույն ժողովուրդներից` հայերի հայրենիքը:
Բայց դա մոռացնելի չի տալիս եղածը, այդ հիշողությունը ժողովրդի արյան մեջ է: Կան բազմաթիվ անհերքելի փաստեր, որոնք վկայում են ցեղասպանության մասին: Շատ հեղինակներ նույնիսկ թուրք, անդրադարձել են այդ դեպքերին: Ամեն տարի ապրիլի 23-ին ջահերով երթ է կազմակերպվում դեպի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթողը, որով արտահայտում ենք մեր բողոքը, դժգոհությունը, պահանջները: Իսկ ապրիլի 24-ին  ի հարգանք Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակին, թե՜ Հայաստանում,  թե՜ հայրենիքից դուրս գտնվող հայերը գնում են դեպի  զոհերի հիշատակի նվիրված հուշարձաններ: